Ekonomi yang kukuh bukan sahaja bergantung kepada pengeluaran dan eksport tetapi juga kepada bagaimana sesebuah kerajaan mengekalkan pembangunan negaranya.
Di bawah Wawasan Brunei 2035, bidang utama Memperluas Asas Hasil di bawah Ekonomi Kepelbagaian Hasil Negara, sebahagian daripada Matlamat 3: Ekonomi Dinamik dan Mampan, bertujuan memastikan pendapatan Brunei tidak lagi bergantung sepenuhnya kepada minyak dan gas.
Pendapatan hidrokarbon telah lama menjadi tulang belakang kemakmuran negara, namun ia mudah terdedah kepada perubahan harga global. Pada tahun 2024, sektor minyak dan gas masih menyumbang kira-kira 85 peratus daripada hasil kerajaan, menekankan kepentingan mewujudkan aliran fiskal baharu bagi memastikan kestabilan jangka panjang.
Bagi mengekalkan pelaburan perkhidmatan awam dan infrastruktur yang kukuh, Brunei sedang meneroka sumber hasil bukan cukai dan bukan minyak, termasuk dividen daripada syarikat berkaitan kerajaan (GLC), royalti, bayaran yuran perkhidmatan dan konsesi.
Satu penyumbang yang semakin meningkat ialah Agensi Pelaburan Brunei (BIA), sebuah dana kekayaan kerajaan yang menguruskan sebahagian daripada rizab negara. Sementara angka-angka tersebut adalah sulit, Laporan Perundingan Tahunan Pejabat Penyelidikan Makroekonomi ASEAN+3 (AMRO) 2025 mengetengahkan bahawa pendapatan daripada pelaburan negeri seperti BIA, projek perindustrian Lembaga Kemajuan Ekonomi Brunei (LKEB), dan loji Industri Baja Brunei (BFI) menyumbang kepada pulangan dividen yang stabil untuk kerajaan.
BFI sahaja, yang terletak di Taman Perindustrian Sungai Liang, mampu menghasilkan 1.3 juta tan urea setiap tahun, yang kebanyakannya dieksport ke pasaran Asia. Dividen dan hasil eksportnya kini berfungsi sebagai aliran pendapatan bukan cukai tambahan kepada negara.
Sumber lain termasuk royalti dan yuran konsesi daripada sektor seperti telekomunikasi, utiliti dan tanah perindustrian.
Pengendali telekomunikasi, sebagai contoh, menyumbang yuran pelesenan dan caj spektrum yang menambah hasil bukan cukai di samping membantu membiayai pengembangan rangkaian di seluruh negara. Syarikat konsesi pelabuhan dan lapangan terbang, terutamanya yang beroperasi di bawah perkongsian awam-swasta, juga membayar yuran operasi yang meningkatkan pendapatan negara.
Brunei juga meningkatkan pendapatan pentadbiran dan berasaskan perkhidmatan. Kementerian dan agensi sedang menyemak yuran dan permit untuk memastikan ia mencerminkan kos operasi sebenar tanpa membebankan orang ramai.
Kementerian Kewangan dan Ekonomi (MOFE) telah melaksanakan apa yang dipanggilnya ‘kajian asas hasil perbendaharaan,’ yang bertujuan memodenkan cara yuran, denda dan pembayaran kawal selia dikutip dan diaudit.
Awal tahun ini, Media Permata melaporkan bahawa 13 syarikat telah didenda kerana gagal mengemukakan penyata cukai korporat, sebahagian daripada usaha yang lebih luas untuk meningkatkan pematuhan dan memastikan keadilan merentasi sektor swasta.
Kerangka kerja cukai korporat Brunei juga menyokong kepelbagaian fiskal. Sementara cukai pendapatan peribadi tidak wujud, syarikat di luar sektor hidrokarbon dikenakan cukai pada kadar 18.5 peratus, antara yang terendah di ASEAN.
Kerajaan memberikan pelepasan untuk perusahaan kecil dengan kadar pusing ganti di bawah $1 juta dan menyediakan pengecualian status perintis untuk syarikat baharu dalam industri utama seperti ICT, pemprosesan makanan dan tenaga boleh diperbaharui. Langkah sedemikian mengimbangi daya saing dengan penjanaan pendapatan.
Walau bagaimanapun, menambah asas pendapatan bukan sahaja mengenai pengenalan caj baharu; ia juga tentang menambah baik tadbir urus. Pengurusan perusahaan negara yang cekap, sistem pelesenan yang telus dan pengauditan yang kukuh adalah kunci untuk mengelakkan kebocoran.
Kerajaan telah memberi penekanan kepada pengurusan kewangan digital, membolehkan pembayaran elektronik, pengauditan masa nyata dan penyelarasan antara agensi yang lebih baik, sekali gus meningkatkan kecekapan dan kepercayaan orang ramai.
Melihat ke hadapan, Brunei boleh meneroka lebih lanjut pulangan daripada usaha niaga tenaga boleh diperbaharui, mekanisme perdagangan karbon atau projek kewangan hijau di bawah Taksonomi ASEAN untuk Kewangan Mampan. Inisiatif sedemikian bukan sahaja akan meluaskan ruang fiskal tetapi juga sejajar dengan komitmen kemampanan negara di bawah Wawasan Brunei 2035.
Dengan mengembang sumber pendapatannya, mengurus GLC secara berkesan dan memodenkan sistem fiskalnya, Brunei sedang menetapkan asas untuk ekonomi yang lebih berdaya tahan dan berdikari, yang terus memberikan perkhidmatan berkualiti kepada rakyatnya walaupun ketika harga minyak tidak menentu.
